Scoring kredytowy przedsiębiorców w Polsce – kluczowe czynniki i modele oceny

Scoring kredytowy przedsiębiorcy to punktowa ocena wiarygodności finansowej firmy, określająca prawdopodobieństwo terminowej spłaty zobowiązań. Zarówno banki, jak i instytucje pozabankowe, korzystają ze scoringu, aby oszacować ryzyko kredytowe związane z udzieleniem finansowania. W praktyce wynik scoringowy porównuje profil danego przedsiębiorcy do charakterystyk klientów, którzy w przeszłości terminowo spłacali kredyty – im bardziej profil firmy przypomina solidnych kredytobiorców, tym wyższa ocena punktowa i większe szanse na otrzymanie finansowania. W niniejszym raporcie przedstawiono najważniejsze czynniki wpływające na scoring kredytowy przedsiębiorców w Polsce oraz omówiono stosowane modele scoringowe w sektorze bankowym i pozabankowym. Analizie poddano również różnice w podejściu do oceny ryzyka kredytowego mikro, małych i średnich firm, główne wskaźniki brane pod uwagę przy ocenie (takie jak wyniki finansowe, historia kredytowa, staż działalności, branża, zabezpieczenia), a także źródła danych wykorzystywane w scoringu (BIK, BIG, KRD). Na koniec opisano obowiązujące regulacje prawne oraz dobre praktyki zapewniające przejrzystość procesu oceny.

Scoring kredytowy w sektorze bankowym

Banki komercyjne w Polsce wypracowały złożone metody oceny ryzyka kredytowego przedsiębiorstw. Najpowszechniejszą metodą jest metoda punktowa (credit scoring), często powiązana z wewnętrzną klasyfikacją ratingową. Scoring bankowy polega na przypisaniu punktów do zestawu kryteriów ilościowych i jakościowych opisujących sytuację kredytobiorcy – od danych finansowych po cechy działalności. Na podstawie sumy punktów system przydziela firmę do określonej klasy ryzyka (ratingu). Banki w procesie oceny zdolności kredytowej przedsiębiorcy analizują m.in.:

Sytuację finansową przedsiębiorstwa – rentowność, płynność finansową, poziom zadłużenia oraz efektywność zarządzania.
Wielkość przedsiębiorstwa – np. roczne obroty lub wpływy na rachunek, które świadczą o skali działalności.
Profil działalności (branżę) – branża wpływa na ocenę ze względu na różny poziom ryzyka sektorowego.
Posiadane zabezpieczenia majątkowe – wartość aktywów trwałych, nieruchomości lub innych zabezpieczeń, które mogą zmniejszyć ryzyko kredytowe.

Każdy bank może korzystać z własnego modelu scoringowego i samodzielnie dobierać wagi poszczególnych czynników. Mimo że instytucje finansowe często posiłkują się zewnętrzną oceną punktową Biura Informacji Kredytowej (BIK), wiele banków tworzy także własne modele scoringowe dostosowane do portfela klientów. Banki ustalają wewnętrznie tzw. punkty odcięcia – minimalny wynik punktowy wymagany do akceptacji wniosku. Przekroczenie progu skutkuje pozytywną decyzją (nieraz na określonych warunkach), natomiast niski scoring poniżej progu oznacza zwykle odmowę udzielenia kredytu lub propozycję mniejszej kwoty finansowania.

W sektorze bankowym scoring jest często uzupełniany o różne rodzaje modeli:

Scoring aplikacyjny – ocena na etapie rozpatrywania nowego wniosku kredytowego, z wykorzystaniem karty scoringowej, która punktuje dane z wniosku (sytuację majątkową firmy, zdolność kredytową itp.).
Scoring behawioralny – bieżąca ocena klientów już korzystających z produktów kredytowych, bazująca na ich historii współpracy z bankiem (terminowość spłat, częstotliwość korzystania z limitów, itp.).
Scoring fraudowy – model oceniający ryzyko nadużyć i oszustw ze strony klienta, aby wychwycić potencjalnie nieuczciwe działania (np. próby wyłudzeń).

Wewnętrzne procedury bankowe muszą być zgodne z regulacjami nadzorczymi. Zgodnie z Prawem bankowym, bank może udzielić kredytu dopiero po stwierdzeniu zdolności kredytowej kredytobiorcy (art. 70 Prawa bankowego). Wymusza to rygorystyczną ocenę ryzyka przed decyzją kredytową. Banki podlegające nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego wdrażają również rekomendacje dotyczące zarządzania ryzykiem i modeli scoringowych (np. Rekomendacja W KNF nakłada wymogi w zakresie zarządzania modelami ryzyka). W przypadku większych przedsiębiorstw średniej wielkości banki często stosują bardziej zindywidualizowane podejście – poza modelem punktowym pojawia się analiza ekspercka i klasyczny rating kredytowy nadawany przez analityka. Jednak w segmencie małych firm i mikroprzedsiębiorstw proces jest w dużym stopniu zautomatyzowany dzięki scoringowi, co usprawnia decyzje kredytowe.

Scoring kredytowy w sektorze pozabankowym

Instytucje pozabankowe (takie jak firmy pożyczkowe, fintechy udzielające finansowania firmom czy prywatne fundusze pożyczkowe) również oceniają ryzyko kredytowe przedsiębiorców, jednak ich podejście różni się nieco od bankowego. Ponieważ nie podlegają tak restrykcyjnym regulacjom jak banki i często operują na rynku wyższych ryzyk, modele scoringowe pozabankowe bywają bardziej uproszczone, a kryteria oceny – bardziej elastyczne. Podstawowe czynniki brane pod uwagę pozostają podobne (wiarygodność finansowa firmy, jej historia i obecne zadłużenie, wielkość, branża itp.), ale wagi tych czynników i akceptowalny poziom ryzyka mogą się różnić.

Firmy pożyczkowe często korzystają z zewnętrznych baz danych, podobnie jak banki – sprawdzają historię kredytową przedsiębiorcy w BIK oraz rejestry dłużników BIG (np. KRD) – jednak nie wszystkie instytucje pozabankowe dysponują własnymi złożonymi modelami. Większe firmy pożyczkowe i leasingowe budują własne systemy scoringowe, zbliżone do bankowych, aby ocenić klienta biznesowego. Mniejsze podmioty mogą w większym stopniu polegać na standardowej ocenie z BIK lub prostej analizie zdolności kredytowej. Biuro Informacji Kredytowej przyznaje instytucjom finansowym dostęp do specjalnych modeli oceny punktowej – banki i firmy pożyczkowe mogą pobrać z BIK ocenę punktową dostosowaną do ich potrzeb. Niektóre firmy pozabankowe opierają decyzję głównie na tej ocenie BIK, zwłaszcza jeśli nie mają własnych rozbudowanych algorytmów. Warto jednak zaznaczyć, że banki i pożyczkodawcy różnie wykorzystują scoring BIK – część z nich może w ogóle go nie uwzględniać, opierając się wyłącznie na własnych kryteriach.

Czas i dostępność danych odgrywają istotną rolę w sektorze pozabankowym. Decyzje pożyczkowe dla firm są często podejmowane bardzo szybko – np. fintechy udzielające finansowania obrotowego online mogą zautomatyzować ocenę wniosku w kilkanaście minut. W tym celu wykorzystują one uproszczone modele scoringowe zasilane danymi udostępnionymi przez klienta: np. historią transakcji na rachunku bankowym (dzięki otwartej bankowości), bieżącymi fakturami (w przypadku firm faktoringowych) czy informacjami z mediów społecznościowych i innych źródeł alternatywnych. Instytucje pozabankowe są skłonne podejmować wyższe ryzyko, ale kompensują je wyższym oprocentowaniem i krótszym okresem finansowania. Przykładowo, firma pożyczkowa może zaakceptować klienta z nieidealnym scoringiem (który zostałby odrzucony w banku), ale zaoferuje mu mniejszą kwotę pożyczki na krótki okres i z większą marżą, aby zabezpieczyć się przed ryzykiem. Podmioty pozabankowe często nie wymagają też twardych zabezpieczeń majątkowych – decyzja opiera się na ocenie zdolności do spłaty z bieżących przepływów finansowych.

Warto zauważyć, że instytucje pozabankowe również są zobowiązane do oceny zdolności kredytowej swoich klientów, zwłaszcza jeśli udzielają kredytów konsumenckich. Polskie prawo (m.in. ustawa o kredycie konsumenckim) nakłada na pożyczkodawców obowiązek weryfikacji zdolności kredytowej przed udzieleniem finansowania. Choć ta ustawa dotyczy konsumentów, dobre praktyki przenoszą się również na finansowanie mikroprzedsiębiorców, którzy często korzystają z oferty pozabankowej. Wiarygodne firmy pożyczkowe stosują więc procedury oceny ryzyka zbliżone do bankowych, aby ograniczyć odsetek niespłacanych pożyczek. Podsumowując, scoring w sektorze pozabankowym opiera się na podobnych danych co bankowy, ale podejście do ryzyka jest bardziej liberalne, a decyzje podejmowane są szybciej i przy mniejszej liczbie formalności – co stanowi atrakcyjną alternatywę dla przedsiębiorców, którzy z różnych względów nie mogą uzyskać kredytu bankowego.

Główne czynniki wpływające na ocenę punktową przedsiębiorcy

Analiza zdolności kredytowej firmy jest procesem wieloaspektowym – instytucje finansowe biorą pod uwagę szereg kryteriów opisujących kondycję przedsiębiorstwa oraz jego otoczenie. Do najważniejszych czynników wpływających na scoring kredytowy przedsiębiorców w Polsce należą:

Wyniki finansowe i kondycja firmy: To podstawowy obszar oceny. Banki i pożyczkodawcy szczegółowo analizują przychody przedsiębiorstwa, koszty działalności, osiągany zysk (rentowność) oraz płynność finansową. Stabilne i rosnące przychody przy kontrolowanych kosztach świadczą o zdrowej kondycji biznesu. Ważna jest także płynność – zdolność firmy do terminowego regulowania bieżących zobowiązań. Instytucje finansowe sprawdzają, czy przedsiębiorstwo ma wystarczające środki, by na bieżąco spłacać raty kredytowe. Dodatkowo ocenie podlega poziom zadłużenia – relacja istniejących zobowiązań do aktywów lub do dochodów firmy. Zbyt wysoki dług w stosunku do możliwości finansowych obniża ocenę punktową z uwagi na zwiększone ryzyko niewypłacalności.

Historia kredytowa i bieżące zobowiązania: Historia dotychczasowych spłat jest kluczowa w ocenie wiarygodności. Terminowość regulowania wcześniejszych kredytów, leasingów czy pożyczek silnie wpływa na ocenę punktową – regularne spłaty podnoszą scoring, natomiast opóźnienia lub zaległości działają negatywnie. Banki analizują też liczbę i rodzaj aktualnych zobowiązań finansowych firmy: ile kredytów spłaca, na jaką kwotę, czy są to zobowiązania krótkoterminowe (np. linie kredytowe) czy długoterminowe. Wysokie obciążenie kredytami może obniżyć zdolność kredytową – instytucje sprawdzają, czy firma nie jest już nadmiernie zadłużona. Istotnym elementem historii jest również liczba zapytań kredytowych składanych przez przedsiębiorcę w ostatnim czasie. Model scoringowy BIK uwzględnia częstotliwość wnioskowania o kredyt – liczne wnioski w krótkim okresie mogą obniżyć ocenę punktową, gdyż sugerują desperackie poszukiwanie finansowania. Warto dodać, że pozytywna i długotrwała historia kredytowa (wielokrotne spłacone kredyty) znacząco zwiększa szanse na uzyskanie dobrych warunków finansowania, podczas gdy jakiekolwiek negatywne wpisy (np. windykacje, opóźnienia powyżej 30 dni) będą sygnałem alarmowym dla kredytodawcy.

Staż działalności (wiek firmy): Okres funkcjonowania firmy na rynku to kolejny ważny czynnik. Im dłużej przedsiębiorstwo działa, tym większe zaufanie budzi – długi staż oznacza, że firma przetrwała różne warunki rynkowe i potrafiła utrzymać się na rynku. Banki preferują finansowanie firm, które mają co najmniej 2-3 lata historii działalności, uznając że nowe start-upy bez historii są obarczone większym ryzykiem. Młode firmy, zwłaszcza działające krócej niż rok, mają utrudniony dostęp do kredytu – często wymagane jest wtedy dodatkowe zabezpieczenie lub poręczenie. Badania potwierdzają, że lata funkcjonowania na rynku należą do najistotniejszych czynników poprawiających wiarygodność kredytową mikroprzedsiębiorstw. Dłuższa obecność na rynku przekłada się na wyższą ocenę punktową, ponieważ zmniejsza niepewność co do stabilności biznesu.

Wielkość i skala biznesu: Rozmiar firmy (mierzalny np. liczbą pracowników, poziomem rocznych obrotów czy sumą bilansową) wpływa na ocenę zdolności kredytowej. Mniejsze firmy (mikro) są zwykle bardziej podatne na wahania koniunktury i mają mniejsze bufory finansowe, stąd postrzegane są jako bardziej ryzykowne. Większe przedsiębiorstwa dysponują większym kapitałem własnym i zdywersyfikowanymi źródłami przychodu, dzięki czemu cechuje je niższe ryzyko upadłości. Dlatego przy ocenie scoringowej skala działalności ma znaczenie – bank może np. lepiej ocenić firmę o wysokich obrotach nawet przy umiarkowanych wskaźnikach finansowych, ponieważ duży wolumen sprzedaży świadczy o ugruntowanej pozycji rynkowej. Skala firmy często determinuje też formę sprawozdawczości finansowej (mikro firmy – księgowość uproszczona, większe – pełne sprawozdania), co pośrednio wpływa na ilość dostępnych danych do analizy.

Branża i otoczenie rynkowe: Sektor działalności wpływa na ocenę poprzez ogólny poziom ryzyka przypisany branży. Banki przyglądają się temu, w jakiej branży działa firma, ponieważ statystyki pokazują, że w niektórych sektorach (np. budownictwo, transport) częstotliwość niewypłacalności jest wyższa niż w innych (np. usługi profesjonalne). Profil działalności stanowi jedno z kryteriów scoringowych – np. branża sezonowa o zmiennych dochodach może obniżyć ocenę, a branża uznawana za perspektywiczną i stabilną może działać na korzyść przedsiębiorcy. Instytucje finansowe korzystają z danych makroekonomicznych i sektorowych, aby ocenić ryzyko branżowe: analizują, jak firma radzi sobie na tle konkurencji i czy warunki gospodarcze (np. spowolnienie, pandemia) nie zagrażają danej branży. Ważne są też czynniki lokalizacyjne – np. działanie w regionie dotkniętym kryzysem gospodarczym może być dodatkowym ryzykiem, co bywa uwzględniane w ocenie (przykładowo, w scoringu może pojawić się informacja o miejscowości prowadzenia biznesu).

Zabezpieczenia i majątek firmy: Posiadanie wartościowych zabezpieczeń zmniejsza ryzyko kredytodawcy, dlatego jest brane pod uwagę przy ocenie. Jeśli przedsiębiorca dysponuje majątkiem trwałym (np. nieruchomości, maszyny) wolnym od obciążeń, który może zostać ustanowiony jako zabezpieczenie kredytu, to jego szanse na otrzymanie finansowania rosną. Zabezpieczenia w postaci majątku są często osobnym komponentem scoringu – np. bank może przyznać dodatkowe punkty za oferowane zabezpieczenie lub obniżyć wymagany próg oceny. Nawet w instytucjach pozabankowych, które formalnie nie wymagają twardych zabezpieczeń do małych pożyczek, informacja o aktywach firmy jest istotna – duży majątek własny świadczy o stabilności i zwiększa wiarygodność. W przypadku kredytów bankowych dla firm brak zabezpieczenia nie wyklucza co prawda finansowania (zwłaszcza przy niewielkiej kwocie kredytu obrotowego), ale wtedy wynik scoringowy musi być odpowiednio wyższy, by zrekompensować brak dodatkowego „zabezpieczenia” spłaty. Czasami za formę zabezpieczenia uznawany jest też poręczyciel lub gwarancja (np. gwarancja de minimis z BGK dla MŚP) – posiadanie takiej gwarancji państwowej znacząco podnosi ocenę zdolności kredytowej, obniżając ryzyko dla banku.

Reputacja i czynniki jakościowe: Poza twardymi danymi finansowymi i historią, scoring może uwzględniać elementy jakościowe związane z reputacją przedsiębiorcy. Należą do nich m.in. informacje o właścicielach i kadrze zarządzającej – np. czy osoby decyzyjne nie figurują w rejestrach dłużników, czy nie mają na koncie postępowań upadłościowych albo komorniczych. Wyroki sądowe, toczące się postępowania upadłościowe lub restrukturyzacyjne dotyczące firmy lub jej właściciela są poważnym sygnałem ostrzegawczym i drastycznie obniżają scoring. Instytucje finansowe sprawdzają też, czy firma terminowo rozlicza się z obowiązków publiczno-prawnych – terminowe płacenie podatkówi składek ZUS świadczy o rzetelności (niektóre banki wymagają zaświadczeń o niezaleganiu z US/ZUS i negatywna informacja w tym zakresie może wstrzymać finansowanie). Czynnikiem jakościowym jest również regularność prowadzenia sprawozdawczości – firmy sumiennie sporządzające sprawozdania finansowe i dostarczające je do KRS/administracji budzą większe zaufanie. Wreszcie, forma prawna przedsiębiorstwa może mieć znaczenie: jednoosobowa działalność gospodarcza jest w pełni odpowiedzialna całym swoim majątkiem, co motywuje do spłaty (ale też oznacza, że historia prywatna właściciela rzutuje na ocenę firmy), podczas gdy spółka z o.o. daje ograniczoną odpowiedzialność – banki często wymagają wtedy poręczenia właścicieli, by zrównać ryzyko.

Podsumowując, model scoringowy uwzględnia jednocześnie wiele zmiennych. Każda instytucja może kłaść nieco inny nacisk na poszczególne elementy – np. jedna może mocniej premiować długą historię firmy, inna większą wagę przypisze bieżącej rentowności. Niemniej jednak wymienione wyżej czynniki (finanse, historia kredytowa, staż, branża, zabezpieczenia, reputacja) pojawiają się w scoringu najczęściej jako kluczowe determinanty oceny punktowej przedsiębiorcy.

Różnice w ocenie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw

Segment MŚP (mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa) nie jest jednolity – w ramach tej grupy występują istotne różnice w dostępności danych finansowych oraz w sposobie podejścia kredytodawców do oceny ryzyka. Banki i inne instytucje finansowe zazwyczaj odmiennie traktują mikrofirmy (jednoosobowe działalności gospodarcze, zatrudniające do 9 osób) w porównaniu z większymi podmiotami (MSP). Poniżej zestawiono główne różnice w ocenie kredytowej tych segmentów:

Mikroprzedsiębiorstwa – to najmniejsze firmy, często o krótkim stażu i ograniczonych zasobach. Banki postrzegają mikrofirmy jako bardziej ryzykowne: są one silniej narażone na wahania koniunktury i zmiany w otoczeniu biznesowym, a prawdopodobieństwo niepowodzenia (upadłości) statystycznie jest wyższe niż dla firm większych. Mikroprzedsiębiorcy często nie mają rozbudowanej struktury organizacyjnej ani długiej historii kredytowej, co utrudnia ocenę – brakuje dużej ilości twardych danych do analizy. Z tego powodu instytucje finansowe upraszczają wymagania dla mikrofirm, ale jednocześnie stosują większe marże i prowizje jako kompensację ryzyka. W praktyce mikroprzedsiębiorca ubiegający się o kredyt może spotkać się z bardziej elastycznymi wymaganiami dokumentowymi (np. wystarczy PIT za ostatni rok i wyciągi z konta zamiast pełnego sprawozdania finansowego), jednak zaoferowane warunki kredytu (oprocentowanie, opłaty) mogą być mniej korzystne niż dla większej firmy. Banki często kwalifikują mikroprzedsiębiorców do procedur zbliżonych do kredytów dla osób fizycznych – np. oceniają prywatny BIK właściciela, wymagają oświadczeń o dochodach zamiast bilansu itd. Wiele mikrofirm to jednoosobowe działalności, gdzie finanse firmy i osobiste się przenikają – dlatego scoring mikroprzedsiębiorcy bywa praktycznie tożsamy ze scoringiem konsumenckim właściciela. Mimo uproszczeń, mikroprzedsiębiorstwa muszą wykazać się minimalnym stażem działalności (zwykle co najmniej 12–18 miesięcy) i brakiem negatywnych wpisów w rejestrach, by uzyskać kredyt. Zabezpieczenia (np. hipoteka na prywatnej nieruchomości właściciela) często decydują o przyznaniu wyższej kwoty kredytu mikrofirmie.
Małe przedsiębiorstwa – zatrudniające kilkunastu czy kilkudziesięciu pracowników, z obrotami do 10 mln euro, zajmują pozycję pośrednią. Zazwyczaj działają już kilka lat, mają pewną historię finansową i kredytową, ale nadal są znacznie mniejsze niż korporacje. Banki oceniając małe firmy stosują podobne kryteria jak dla mikro, jednak dysponują one pełniejszymi danymi – wiele małych spółek składa już sprawozdania finansowe (bilans, rachunek zysków i strat), co pozwala przeprowadzić bardziej szczegółową analizę wskaźnikową. Procedury kredytowe dla małych firm są często bardziej zbliżone do standardów dla średnich firm: wymagane są prognozy finansowe, biznesplany przy większych inwestycjach, a decyzje kredytowe mogą przechodzić przez komitet kredytowy, a nie tylko automatyczny system. Mimo to, w dalszym ciągu spora część oceny opiera się na scoringu – szczególnie dla standardowych produktów typu kredyt obrotowy czy leasing, gdzie wynik punktowy decyduje o szybkiej ścieżce akceptacji. Małe firmy, o ile mają udokumentowane przychody i kilkuletni staż, mogą liczyć na lepsze warunki niż mikro (np. niższe marże), ponieważ ryzyko jest postrzegane jako niższe. Nadal jednak ryzyko MŚP jest wyższe niż dużych firm, więc banki mogą wymagać np. zabezpieczenia w postaci poręczenia funduszu gwarancyjnego (de minimis) lub majątku firmy, aby obniżyć wagę ryzyka przy większych kwotach kredytu.
Średnie przedsiębiorstwa – firmy zbliżające się do korporacyjnych (do 250 pracowników, obroty do 50 mln euro). Dla banków ten segment często podlega już procedurom zbliżonym do finansowania korporacyjnego. Oznacza to, że poza scoringiem wykonywana jest szczegółowa analiza kredytowa przez analityka – ocena jakościowa modelu biznesowego, pozycji rynkowej, strategii firmy, jakości zarządu itp. Średnie firmy mają zazwyczaj rozbudowaną dokumentację finansową (pełne sprawozdania za wiele lat, raporty biegłych rewidentów jeśli są wymagane), a także bogatszą historię kredytową – korzystały z kredytów, leasingów, gwarancji bankowych, co daje bankowi dużo informacji do oceny. W ich przypadku scoring bywa pierwszym etapem (szybka automatyczna klasyfikacja ryzyka), ale ostateczna decyzja jest wsparta eksperckim ratingiem wewnętrznym. Te firmy mogą negocjować warunki kredytu indywidualnie – np. bank przy dobrej ocenie może zaproponować wyższy limit kredytowy lub obniżyć marżę. Kluczową różnicą jest to, że **średnie przedsiębiorstwa mają większą siłę przetargową i mogą negocjować warunki, dlatego uzyskanie kredytu dla średnich przedsiębiorstw jest relatywnie łatwiejsze niż dla mikrofirm – ich profil ryzyka bardziej przypomina duże korporacje niż najmniejsze działalności.

Podsumowując różnice: mikroprzedsiębiorstwa oceniane są uproszczonymi metodami, lecz surowiej pod kątem ryzyka – często wymagane są osobiste zabezpieczenia właścicieli, a odsetek odmów jest w tej grupie najwyższy. Małe firmy mają nieco lepszą pozycję dzięki większej skali i danym finansowym, jednak nadal podlegają standaryzowanym procedurom scoringowym MŚP. Średnie przedsiębiorstwa z kolei korzystają z bardziej indywidualnego podejścia (scoring + analiza ekspercka) i mogą liczyć na niższe marże oraz wyższe kwoty kredytu, o ile wykażą dobrą kondycję finansową i zabezpieczenia. Banki chętniej udzielają kredytów firmom większym i stabilniejszym, podczas gdy najmniejsze podmioty muszą sprostać wyższym wymaganiom lub godzić się na wyższy koszt finansowania – jest to pewien „paradoks kredytowy”, gdzie instytucje wolą pożyczać tym, którzy teoretycznie mniej potrzebują wsparcia.

Źródła danych wykorzystywane w scoringu (BIK, BIG, KRD)

Integralną częścią procesu scoringowego jest pozyskanie wiarygodnych danych o historii i bieżącej sytuacji finansowej przedsiębiorcy. W Polsce istnieje rozbudowana infrastruktura informacji kredytowej, z której korzystają banki i firmy pożyczkowe przy ocenie wniosków. Kluczowe źródła danych to:

Biuro Informacji Kredytowej (BIK): BIK jest główną bazą danych o historii kredytowej klientów indywidualnych i firm. Banki przekazują do BIK informacje o wszystkich udzielonych kredytach i ich spłacie, dzięki czemu BIK zawiera historię zobowiązań kredytowych danego przedsiębiorcy (zwłaszcza jeśli prowadzi działalność jako osoba fizyczna lub poręczał kredyty). Banki oceniając zdolność kredytową prawie zawsze sięgają do raportu BIK w celu sprawdzenia historii spłat, liczby aktywnych kredytów oraz ewentualnych opóźnień. BIK dostarcza także gotową ocenę punktową BIK – jest to rating punktowy wyliczony na podstawie danych w BIK, dostępny na różnych skalach (dla instytucji finansowych). W modelu BIK brane są pod uwagę cztery główne kategorie informacji: terminowość spłat, wykorzystanie limitów kredytowych, aktywność wnioskowania o kredyty oraz doświadczenie kredytowe (długość historii). BIK monitoruje zarówno kredyty bankowe, jak i coraz częściej niektóre pożyczki pozabankowe (jeśli dana firma pożyczkowa współpracuje z BIK). W raporcie BIK znajdują się szczegółowe dane o obecnych i przeszłych kredytach firmy oraz o zapytaniach kredytowych złożonych przez przedsiębiorcę. BIK współpracuje z BIG InfoMonitor, dzięki czemu raport „BIK Moja Firma” (dostępny odpłatnie dla przedsiębiorców) zawiera również informacje o ewentualnych długach wpisanych do rejestru dłużników. W praktyce BIK jest podstawowym źródłem przy ocenie historii kredytowej – negatywne wpisy w BIK (np. opóźnienie >90 dni) często skutkują automatycznym odrzuceniem wniosku kredytowego przez bank.
Biura Informacji Gospodarczej (BIG): Uzupełnieniem BIK są rejestry prowadzone przez prywatne biura informacji gospodarczej. W Polsce działa kilka BIG-ów, m.in. Krajowy Rejestr Długów (KRD), BIG InfoMonitor, ERIF czy KBIG. Gromadzą one informacje o zadłużeniu pozakredytowym – np. o nieopłaconych fakturach, zaległościach wobec kontrahentów, zaległych rachunkach za media, czynsze, mandaty itp. Banki i pożyczkodawcy rutynowo sprawdzają rejestry BIG, aby upewnić się, czy przedsiębiorca nie figuruje jako dłużnik. Wpis w KRD lub innym BIG (np. z tytułu nieuregulowanej płatności na sporą kwotę) stanowi czerwone światło przy ocenie – oznacza ryzyko niewywiązywania się ze zobowiązań i obniża wiarygodność kredytową. W przeciwieństwie do BIK, gdzie przetwarzane są głównie dane kredytowe, BIG-i pokazują szerszy obraz dyscypliny płatniczej firmy. Przykładowo, jeśli przedsiębiorstwo nie zapłaciło dostawcy i ten zgłosił dług do KRD, bank dowie się o tym z raportu BIG. Instytucje finansowe zazwyczaj wymagają zaświadczenia o braku wpisów w BIG lub same pobierają raport – brak negatywnych informacji jest warunkiem koniecznym do uzyskania kredytu. Warto dodać, że BIG InfoMonitor współpracuje z BIK, co oznacza, że raporty BIK dla banków mogą zawierać również ostrzeżenia o wpisach w BIG. Z punktu widzenia przedsiębiorcy, dobrze jest monitorować te rejestry – prawo pozwala raz na 6 miesięcy bezpłatnie pobrać raport o sobie w każdym BIG, aby sprawdzić, czy nie widnieją żadne nieaktualne lub sporne wpisy.
Rejestr Bankowy ZBP: Oprócz BIK i BIG, banki w Polsce jeszcze do niedawna korzystały z wewnętrznego Bankowego Rejestru prowadzonego przez Związek Banków Polskich (ZBP). Była to baza zawierająca informacje o poważnych naruszeniach (klienci, którym wypowiedziano umowę kredytu, długi trudne do odzyskania). Obecnie rola Bankowego Rejestru zmalała na rzecz BIK i BIG InfoMonitor, ale historyczne wpisy mogły mieć wpływ na ocenę klientów (zazwyczaj jeśli ktoś trafił do tego rejestru, widniał też w BIK jako zaległość). Dla formalności warto wspomnieć, że SKOK-i (kasy spółdzielcze) mają własne bazy oraz korzystają z BIK i biur informacji gospodarczej podobnie jak banki.
Rejestry publiczne i inne źródła: Poza wymienionymi bazami, instytucje oceniające przedsiębiorcę czerpią dane z publicznych rejestrów i dokumentów. Rejestracja działalności (CEIDG lub KRS) daje informacje o formie prawnej firmy, dacie rozpoczęcia działalności, kodach PKD (branży), adresie siedziby itp. – te dane są używane w procesie oceny (np. do ustalenia stażu działalności, wielkości miejscowości działania firm, branży). Sprawozdania finansowe składane do KRS (dla spółek prawa handlowego) stanowią bazę do analizy wskaźnikowej – banki pozyskują je bezpośrednio od klienta lub z Monitora Polskiego B/KRS. Informacje z urzędów skarbowych i ZUS – bank może zażądać zaświadczeń o niezaleganiu z podatkami i składkami, co poświadcza brak długów publicznoprawnych. Również informacje z GUS (np. raporty branżowe, dane makro) oraz wywiadownie gospodarcze (Bisnode/Dun&Bradstreet, Coface) bywają wykorzystywane przy większych kredytach – dostarczają one scoringi zewnętrzne i oceny moralności płatniczej kontrahentów. Jednak dla standardowego scoringu MŚP kluczowe pozostają dane z BIK (historia kredytowa) i BIG/KRD (informacja o długach handlowych).

Regulacje prawne dotyczące scoringu i oceny ryzyka kredytowego

Ocena zdolności kredytowej przedsiębiorcy odbywa się w ramach określonych przepisów prawa oraz pod nadzorem regulatorów, co ma zapewnić rzetelność i bezpieczeństwo procesu zarówno dla instytucji finansowej, jak i dla klienta. Najważniejsze regulacje i wytyczne to:

Prawo bankowe: Ustawa Prawo bankowe zobowiązuje banki do badania zdolności kredytowej każdego kredytobiorcy przed udzieleniem kredytu. Zgodnie z art. 70 Prawa bankowego, bank może udzielić kredytu wyłącznie podmiotowi posiadającemu zdolność kredytową, a klient ma obowiązek dostarczyć na żądanie banku wszelkie dokumenty i informacje niezbędne do oceny tej zdolności. Jeśli zdolność kredytowa nie zostanie stwierdzona, bank musi odmówić finansowania (ewentualnie może udzielić kredytu wyłącznie pod warunkiem ustanowienia szczególnego zabezpieczenia – np. gwarancji bankowej lub poręczenia). Prawo bankowe (art. 105) stanowi również podstawę prawną działania BIK – banki mają prawo i obowiązek przekazywać do Biura Informacji Kredytowej dane o zobowiązaniach klientów. Dzięki temu system wymiany informacji kredytowej jest umocowany ustawowo, a scoring opiera się na wiarygodnych danych. Dodatkowo, od 2017 r. w Prawie bankowym wprowadzono art. 70a, który nakłada na banki obowiązek przekazania klientowi wyjaśnienia dotyczącego dokonanej oceny zdolności kredytowej na jego wniosek. Oznacza to, że przedsiębiorca (lub konsument) ma prawo otrzymać informację, jakie czynniki zadecydowały o ocenie i ewentualnej odmowie kredytu. Jest to istotna pro-kliencka regulacja zwiększająca transparentność (szczegóły tego obowiązku omówiono w następnym punkcie o dobrych praktykach).
Ustawa o udostępnianiu informacji gospodarczych: Ta ustawa reguluje funkcjonowanie BIG-ów (biur informacji gospodarczej, takich jak KRD, InfoMonitor, itp.). Określa zasady, na jakich wierzyciele mogą dopisywać dłużników do rejestrów (np. minimalna kwota i okres zaległości, obowiązek uprzedniego wezwania do zapłaty dłużnika) oraz prawa podmiotów wpisanych. Przepisy te gwarantują, że informacje wykorzystywane w scoringu (np. negatywne wpisy o długach) są rzetelne i zweryfikowane. Przedsiębiorca ma prawo do bezpłatnej informacji na własny temat raz na 6 miesięcy z każdego BIG, co pozwala mu kontrolować, jakie dane o nim widzą banki. W scoringu uwzględniane są tylko legalnie zgromadzone dane – ustawa zabrania udostępniania informacji przedawnionych czy niezweryfikowanych.
Ustawa o kredycie konsumenckim: Choć dotyczy ona konsumentów, warto wspomnieć, że część mikroprzedsiębiorców zaciąga kredyty jako osoby prywatne lub korzysta z produktów konsumenckich. Ustawa ta nakłada obowiązek oceny zdolności kredytowej konsumenta i informowania go o przyczynach odmowy kredytu, jeśli odmowa nastąpiła w oparciu o dane z baz (art. 10 ust.2 UKK odsyła do art. 70a Prawa bankowego). W praktyce więc, jeśli np. jednoosobowy przedsiębiorca wnioskuje o pożyczkę konsumencką i zostanie ona odmówiona z powodu złego scoringu BIK, instytucja musi poinformować go, że powodem były dane z BIK/BIG. To również wspiera przejrzystość procesu oceny.
Regulacje unijne (CRR/CRD, EBA): Banki w Polsce muszą spełniać wymogi Unii Europejskiej dotyczące zarządzania ryzykiem kredytowym. Rozporządzenie CRR i dyrektywa CRD IV wymagają, by banki miały odpowiednie systemy oceny ryzyka kredytowego i aby adekwatnie szacowały wymogi kapitałowe na ryzyko kredytowe. Wiele banków stosuje metody wewnętrznych ratingów (IRB), zatwierdzone przez nadzór, co oznacza, że ich modele scoringowe muszą przejść rygorystyczną walidację. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EBA) wydał także Wytyczne w sprawie udzielania i monitorowania kredytów (EBA Guidelines on Loan Origination and Monitoring), które obowiązują od 2021 r. – zalecają one m.in. stosowanie przejrzystych kryteriów oceny kredytowej, uwzględnianie pełnej zdolności klienta (także w scenariuszach stresowych) oraz unikanie nadmiernego polegania na automatycznych modelach bez nadzoru eksperckiego. Te wytyczne wpływają na polskie banki, wymuszając doskonalenie procesów scoringowych i dokumentowanie ich wyników.
Ochrona danych i prywatność: Wykorzystanie danych osobowych (w tym informacji kredytowych) do oceny zdolności kredytowej musi być zgodne z przepisami o ochronie danych (RODO/GDPR). W kontekście scoringu oznacza to m.in., że instytucja finansowa może przetwarzać dane z BIK czy BIG na mocy przepisów szczególnych (Prawo bankowe, ustawa o BIG) lub zgody klienta – i musi zapewnić bezpieczeństwo tych danych. RODO przyznaje też osobom fizycznym prawo do sprzeciwu wobec automatycznego przetwarzania ich danych w celu podejmowania decyzji (art. 22 RODO). W przypadku kredytów dla osób fizycznych (także przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność) bank na żądanie klienta powinien więc zapewnić możliwość przeglądu decyzji kredytowej przez człowieka i wyjaśnienia czynników, które zadecydowały (co pokrywa się z obowiązkiem z art. 70a Prawa bankowego). Te regulacje skłaniają banki do tego, by scoring nie był całkowicie „czarną skrzynką” – klient ma prawo poznać ogólne powody decyzji.
Przejrzystość procesu oceny i dobre praktyki
Zapewnienie transparentności w procesie oceniania zdolności kredytowej przedsiębiorców jest istotne z punktu widzenia budowania zaufania do instytucji finansowych oraz edukowania klientów, co wpływa na ich wiarygodność. W ostatnich latach podjęto szereg działań oraz sformułowano dobre praktyki mające na celu zwiększenie przejrzystości scoringu:
Udzielanie wyjaśnień klientom: Zgodnie z wspomnianym art. 70a Prawa bankowego, bank lub SKOK na wniosek klienta musi przekazać wyjaśnienie dokonanej oceny zdolności kredytowej wnioskującego. W praktyce oznacza to, że przedsiębiorca może otrzymać informację, jakie główne czynniki wpłynęły na decyzję (np. „za krótki okres prowadzenia działalności”, „niewystarczające dochody w stosunku do zobowiązań”, „negatywna historia w BIK”). To wyjaśnienie ma pomóc zrozumieć, co należy poprawić przy kolejnej aplikacji kredytowej. Dobrą praktyką banków jest formułowanie tych informacji w jasny, zrozumiały sposób, unikając nadmiernie technicznego żargonu. Co ważne, obowiązek ten dotyczy nie tylko banków, ale i SKOK-ów, a przez odesłanie w ustawie – także firm pożyczkowych przy kredycie konsumenckim. Wielu kredytodawców już przed złożeniem wniosku informuje, że klient ma prawo do takiej informacji zwrotnej.
Możliwość wglądu w dane scoringowe: Dobrą praktyką jest zachęcanie przedsiębiorców, by samodzielnie monitorowali swoje dane w bazach. BIK oferuje np. raporty „Moja Firma” dla przedsiębiorców, gdzie można sprawdzić swoją punktację BIK oraz zobaczyć, co ją obniża lub podnosi. W raporcie tym czynniki wpływające na scoring podzielono na kategorie (terminowość, wykorzystanie kredytu, wnioskowanie, doświadczenie) wraz z objaśnieniami. Pozwala to przedsiębiorcy zrozumieć, czy np. problemem są opóźnienia w spłatach, czy może zbyt duża liczba zapytań kredytowych. Również BIG InfoMonitor i inne rejestry umożliwiają pobranie raportu o sobie (co 6 miesięcy bez opłat) – to element transparencji, bo każdy może zweryfikować, jakie informacje widzą o nim banki. Świadomy klient to mniejsze zaskoczenie przy decyzji kredytowej – wie on, że np. zaległość u kontrahenta widnieje w KRD, więc nie zdziwi go odmowa kredytu dopóki tego nie ureguluje.
Edukacja finansowa i wskazówki od instytucji: Coraz więcej instytucji finansowych publikuje poradniki dla przedsiębiorców, jak poprawić swoją zdolność kredytową i scoring. Takie materiały (często dostępne na stronach banków, BIK czy w formie webinarów) tłumaczą, że terminowe regulowanie zobowiązań, ograniczenie liczby równoległych wniosków kredytowych czy utrzymywanie umiarkowanego zadłużenia podnoszą ocenę punktową. Dobre praktyki obejmują też informowanie klienta już na etapie składania wniosku, jakie dokumenty i dane będą analizowane – aby mógł on lepiej się przygotować i dostarczyć komplet informacji. Niektóre banki wprowadziły np. kalkulatory zdolności kredytowej online dla firm, gdzie przedsiębiorca wprowadzając podstawowe dane finansowe otrzymuje wstępną informację, na jaki kredyt może liczyć. To zwiększa przejrzystość, bo klient rozumie, jakie poziomy przychodów czy dochodów są wymagane do określonej kwoty kredytu.
Unikanie dyskryminacji i weryfikacja modeli: Instytucje finansowe deklarują, że modele scoringowe są regularnie weryfikowane pod kątem rzetelności i braku uprzedzeń. Wskazane jest, by scoring oceniał wyłącznie czynniki merytorycznie związane ze zdolnością kredytową, a nie np. dane wrażliwe czy potencjalnie dyskryminujące (płeć, narodowość, wiek – choć w przypadku osób fizycznych wiek bywa brany pod uwagę ze względu na długość aktywności zawodowej, to powinien być uzasadniony czynnikami ekonomicznymi). Dobre praktyki wymagają zgodności z zasadą odpowiedzialnego kredytowania – klient nie może być oceniany arbitralnie. KNF zaleca instytucjom, by modele scoringowe były transparentne wewnętrznie (tzn. by analitycy rozumieli, co wpływa na wynik) i aby klienci mieli możliwość odwołania czy ponownej oceny przy przedstawieniu nowych okoliczności.
Wsparcie dla segmentu MŚP: Ze względu na wskazywany problem utrudnionego dostępu najmniejszych firm do kredytu, pojawiają się inicjatywy poprawiające transparentność i dostępność finansowania dla MŚP. Przykładem mogą być programy gwarancyjne (np. BGK de minimis) – bank przy ocenie ryzyka informuje, że brakujące zabezpieczenie można zastąpić gwarancją Skarbu Państwa. To przejrzyste wskazanie rozwiązania dla klienta, który nie ma własnej hipoteki do zastawienia. Innym przykładem jest udostępnianie przez niektóre banki możliwości scoringu próbnego – przedsiębiorca, który nie jest pewny swojej zdolności, może poprosić o wstępną ocenę (tzw. pre-scoring) bez składania formalnego wniosku, co nie skutkuje negatywnym wpisem zapytania w BIK. Taka praktyka pozwala firmie zorientować się w swojej sytuacji bez konsekwencji punktowych.
Reagowanie na zjawiska antykonkurencyjne: Organy regulacyjne dbają, aby scoring nie był wykorzystywany w sposób naruszający interesy klientów. Przykładem jest działanie UOKiK, który zwrócił uwagę na problem obniżania scoringu BIK za wielokrotne zapytania kredytowe – konsumenci (w tym mikroprzedsiębiorcy) często pytając o ofertę w wielu bankach nie są świadomi, że każde zapytanie może obniżyć ich ocenę. UOKiK w marcu 2025 wszczął postępowanie wyjaśniające, uznając że taki mechanizm może zniechęcać do zdrowej konkurencji ofert (klient „ukarany” niższym scoringiem za szukanie lepszej oferty). Dobre praktyki będą zapewne zmierzać do tego, by scoring lepiej rozróżniał zwykłe porównywanie ofert od ryzykownego zadłużania się – np. BIK już teraz wprowadził zasadę grupowania zapytań składanych w krótkim okresie (14 dni) w jedno, aby nie obniżać niepotrzebnie oceny. Tego typu korekty modelu zwiększają sprawiedliwość i akceptację scoringu w oczach klientów.
Podsumowanie
Scoring kredytowy przedsiębiorców w Polsce to złożony proces, który integruje informacje o kondycji finansowej firmy, jej historii spłat oraz otoczeniu biznesowym, aby ocenić ryzyko kredytowe. Sektor bankowy opiera się na zaawansowanych modelach scoringowych i ratingowych, zgodnych z regulacjami nadzorczymi, podczas gdy sektor pozabankowy stosuje bardziej elastyczne podejście, często bazując na podobnych danych, ale akceptując wyższe ryzyko za cenę wyższego oprocentowania. Kluczowe czynniki wpływające na ocenę punktową to m.in. wyniki finansowe (przychody, rentowność, płynność), historia kredytowa w BIK (terminowość spłat, obecne zadłużenie, liczba zapytań), staż i wielkość firmy (im dłużej i większa skala, tym lepiej), branża działalności (ryzyko sektorowe) oraz zabezpieczenia majątkowe i reputacja właścicieli. Ocena mikro, małych i średnich firm różni się skalą i głębokością – najmniejsze podmioty muszą sprostać większym wyzwaniom, często opierając ocenę na danych właściciela i prostych dokumentach (PIT, KPiR), podczas gdy średnie firmy przechodzą pełny proces analizy kredytowej z użyciem sprawozdań finansowych i mogą negocjować warunki indywidualnie.
W procesie scoringu instytucje korzystają z bogatych źródeł danych – przede wszystkim z rejestrów BIK i BIG (np. KRD) – co zapewnia obiektywną podstawę oceny. Przepisy prawa gwarantują, że ocena zdolności kredytowej odbywa się według jasnych reguł, a klient ma prawo do informacji zwrotnej. Nowe regulacje, jak art. 70a Prawa bankowego, oraz praktyki rynkowe kładą nacisk na przejrzystość i edukację – przedsiębiorca powinien wiedzieć, od jakich czynników zależy jego wiarygodność i co może zrobić, by ją poprawić. Dzięki temu system scoringowy, choć oparty na skomplikowanych algorytmach, staje się bardziej zrozumiały. Przedsiębiorcy planujący ubiegać się o finansowanie powinni dbać o swoją historię płatniczą i finansową – terminowo regulować zobowiązania, utrzymywać zdrowe finanse i monitorować wpisy na swój temat – gdyż wszystkie te elementy zostaną prędzej czy później przeliczone na punkty scoringowe decydujące o dostępie do kredytu. W dobrze funkcjonującym, transparentnym systemie kredytowym wysoka ocena punktowa odzwierciedla realnie niższe ryzyko – a rzetelny przedsiębiorca może liczyć na sprawiedliwą ocenę i lepsze warunki finansowania swojego biznesu.